M. Levent ARTÜZ Marmara Denizi'nin fiziksel özellikleri:

29 Eylül 2015, 15:02

Yazı dizisinin 2. Bölümü... Marmara'nın hidrografik yapısı da, burasının bir deniz'den çok bir haliç karakteri taşıdığını göstermektedir....

Marmara Denizi’nin fiziksel özellikleri:

Marmara Denizi, E:026º14'00"/N:41º41'00"-E:030º10'00/N:40º00'00" koordinatları arasında yer alan bir iç denizdir. Aslında Marmara Denizi gerçek bir deniz olarak değil, Karadeniz ile Akdeniz arasında bağlantıyı sağlayan Boğazlar sistemi üzerindeki bir genişleme olarak görülmelidir.

Marmara’nın hidrografik yapısı da, burasının bir deniz'den çok bir haliç karakteri taşıdığını göstermektedir.

Marmara Denizi’nin 50-75m’lik yüzey sularının sıcaklık ve tuzluluk açılarından Karadeniz’in özelliklerini yansıtan yüzey su kütlesi, termoklin[1] tabakasının altında yer alan ve Akdeniz'in özelliklerini sergileyen derin su kütlesinden çok farklıdır.

Marmara Denizi’nde, normal denizlerde gözlenen ve dünyanın dönüşünden, yani koriolis gücünden kaynaklanan dairesel akıntılar yerine, Doğu-Batı doğrultusunda, Karadeniz’in fazlalık veren su bütçesinden kaynaklanan düz bir yüzey akıntı sistemi ile, kıyısal topoğrafiden ve sürtünme direncinden doğan ters akıntılar (orkoz) bulunmaktadır.

Binde 18 - 20 dolayında tuzluluğa sahip Karadeniz sularını Akdeniz’e doğru taşıyan bu yüzey akıntısının altında ise, Marmara ve Karadeniz’in tuz bütçesinin gereği olarak, batı-doğu doğrultusunda bir dip akıntısı yer almaktadır.

Bu iki akıntı, özellikleri açısından birbirinden çok farklı iki su kütlesini Marmara’ya getirerek burada iki denizin birbiri üzerinde yer almasına neden olmuşlardır.

Düşey doğrultudaki bu iki deniz birbirinden, bu iki su kütlesinin karışımından oluşan ve bu iki denizin karışımını büyük çapta engelleyen bir ara yüzey (interface) ile ayrılırlar.

[1] Derinliğe bağlı olarak değişen sıcaklığın sabit kaldığı seviye, eşsıcaklık bölgesi.

Marmara Denizi Türkiye’yi çevreleyen denizlerden her birisi gibi, diğer deniz havzalarından az veya çok izole olmuş durumdadır. Karadeniz ile Marmara Denizi arasındaki bağlantı, yatay düzlemde dar İstanbul Boğazı, dikey düzlemde ise, Boğaz’ın her iki ucunda, 36 ve 46m. derinlikte yer alan eşiklerle büyük çapta kısıtlanmıştır. Marmara Denizi ile Ege Denizi arasında ise, dar ve sığ Çanakkale Boğazı söz konusu kısıtlanmayı oluşturmaktadır.

Bu yapının daha iyi anlaşılabilmesi için, Marmara Denizi’nin oşinografik ve ekolojik yapısını yakından irdelemekte yarar vardır.

Marmara Denizi’nin batimetrisi

Boğaziçi’nin Karadeniz ağzında bulunan ve sistemin oşinografik yapısına da büyük etkisi olan ve 46m derinlikteki eşik, Boğaziçi’nin Karadeniz baseninden ayrıldığı nokta olarak kabul edilmektedir. Boğaziçi’nin derinliği boğazın ortasından uzanan ana hat boyunca 30m ile 110m arasında değişir. En derin yeri (110m) Kandilli açığındadır. Boğaziçi’nde derinlikler genel anlamda 30-60m arasında değişmektedir. Bu ana eksenin iki yanında kalan alanlarda ise oldukça sığ bölümler mevcuttur. Hatta bu sığ bölümlerin kimi, Kızkulesi, Bebek, Kuruçeşme veya Dikilikaya gibi sığlıklarının üzerinde ada denilebilecek, su yüzeyinin üzerine çıkan oluşumlara rastlanır.

Boğaziçi’nin Karadeniz ağzından başlamak üzere, bu tip sığlıklar sırası ile; Rumelikavağı açığında, yaklaşık 180m uzunluğu ve 120m genişliği ile Dikilikaya, Bebek Koyu'nun merkezinde bulunan ve üzerinde Bebek Feneri'nin bulunduğu kaya. Güneye doğru diğer bir çıkıntı ise Defterdar Burnu'nun 880m kuzeyinde bulunan Kuruçeşme Feneri kayalığıdır. Bu bölgenin açığında ise Kuruçeşme Adası bulunur. Güneyde yer alan son ada ise; Salacak’ın yaklaşık 200m açığında bulunan Kızkulesi Adası’dır. Bunların da içinde yer aldığı ve derinlikleri 30m’nin altında olan sığlıklar ise, yine Boğaziçi’nin Karadeniz çıkışından başlamak üzere;

Poyrazköy'ün 700 metre açığına kadar uzanan Poyraz Sığlığı, İncirköy'ün 480m açığına kadar uzanan İncirköy Sığlığı, Büyükliman Sığlığı ki, Karataş Burnu'ndan Garipçe Burnu'na doğru yay gibi kıvrılarak uzanır. Kıyıdan 250m mesafede uzakta bulunan bu sığlığın üstündeki su derinliği 3-5m arasında değişir. Macartabya Sığlığı, Macartabya Burnu'nun kuzeydoğusuna doğru 400m mesafede, 270m uzunluk ve 120m genişlikte, üzerindeki su derinliği yaklaşık 3.7-1.5m olan bir sığlıktır, Mezar Burnu'nun yaklaşık 120m açığına kadar uzanan Sarıyer Sığlığı ile Büyükdere koyunun ortasında yer alan sığlık, Umuryeri’nde çakarların içini kaplayan, kimi yerinde derinliğin 2-2.5m kadar düştüğü Umuryeri Sığlığı da bu önemli sığlıklar arasında yerlerini alırlar.

Yeniköy, diğer adıyla Koybaşı Sığlığı, İstinye Burnu ile Yeniköy Burnu boyunca uzanır ve Yeniköy Burnu'ndan sonra kuzeybatıya doğru 350m kadar devam eder. Kıyıdan uzaklığı 100-250m arasında değişmektedir. Paşabahçe'nin 190m açığına kadar uzanan Paşabahçe Sığlığı, Baltalimanı deresinin yaklaşık 140m açığına kadar uzanan Baltalimanı Sığlığı, Göksu yada Anadoluhisarı önünde yer alan sığlık, Ortaköy Burnu'nun 80m açığına kadar uzanan sığlık, Salacak önlerinde 200m kadar açıkta etrafı kaya ve sığlıkla çevrili Kızkulesi’nin bulunduğu bölge ki, Kızkulesi’nin doğusundaki sahile bağlantılıdır ve Sarayburnu açıklarındaki sığlığın üzerindeki su derinliği 1-10m arasında değişmektedir. Boğaziçi’nde akıntının yoğun bir şekilde topoğrafik fiziksel engellemeler ile karşılaştığı bölgelerde, ana ekseni Boğaziçi’nin ana ekseni ile paralel eliptik çukurluklara da rastlanmaktadır.

Akıntının daha düşük olduğu koy içi gibi bölgeler ise, yığışım sonucu biriken çamur sonucu oldukça düz bir zemin yapısı oluşturmaktadır. Özellikle Çengelköy, Kuruçeşme ve Ortaköy önlerinde yer alan çökel birikiminin bileşiğindeki yoğun organik materyal in(Detritus) kökeni yanlış uygulanan İstanbul Kanalizasyon Projesinin bir sonucu olsa gerektir.

Belki de ayrı bir yapı olarak ele alınması gereken ve Boğaziçi’nin bir parçası olarak nitelendirilen İstanbul Haliç’i kendine özgü yapısı ile, Karaköy ve Eminönü arasından başlamak üzere, Galata Köprüsü mevkiinden itibaren, değişken ve çok sığ yapısı ile tipik bir haliç özelliği sergilemektedir.

İstanbul Boğazı’nın güneyinde, Marmara Denizi çıkışında yer alan ve diğer bir kısıtlama unsuru olan 36m derinlikteki eşikten sonra, oldukça dar bir kıta sahanlığı bulunmakta ve dip yapısı Çınarcık Çukuru’ndan keskin bir eğim ile ayrılmaktadır.

Marmara Denizi'nin taban topoğrafyasında, güney kıyısı boyunca uzanan 100m derinliğindeki geniş kıta sahanlığı bölgesi, bunun kuzeyinde doğu-batı yönünde uzanan derin üç çukur ve Hora Feneri ile Karabiga Burnu arasından çekilecek hattın batısındaki alanı kaplayan ortalama 60m derinlikteki düz alan dikkat çekicidir. (Harita 1.)

Harita 1.- Marmara Denizi genelinde çok yönlü derinlik dağılımlarını gösteren harita.

Kuzey Anadolu Fay Hattı’nın (KAF) batı bölümünün kuzey kolunu da barındıran bu üç adet derinliği 1100m’den fazla olan çukur, doğudan batıya sırası ile; Çınarcık Çukuru (1238m), Marmara Ereğlisi Çukuru (1390m) ve Tekirdağ Çukuru’dur (1112 m). (Harita 2)

Harita 2.- Marmara Denizi’nde bulunan basenler (Özbay, 2001.)

Bu derin çukurları, yaklaşık 750m derinliği bulunan ve batıda 20km, doğudaki ise 40km uzunluğunda olan iki eşik yapısı birbirinden ayırmaktadır. (Harita 3)

Marmara Denizinin batısında Çanakkale Boğazı doğu yönünde genişleyerek, Marmara Denizi’nin sığ güney kıta sahanlığına açılmaktadır ve güney kesiminde 60m derinliğinde bir kanal, doğu yönünde uzanmakta, buradan da taban eğimi ile birleşerek Tekirdağ Çukuru ile bir kanyon şeklinde birleşmektedir.

Harita 3.- Türk Boğazlar Sistemi batimetrisi (Beşiktepe, vd.)

Marmara Denizi'nden Çanakkale Boğazı’na doğru ilerledikçe derinlik giderek azalır ve 50-60m civarlarına düşer. Gelibolu’ya gelmeden, zaten sığ olan kuzey kıyısı Doğanaslan Sığlığı’nı oluşturan kum bankı ile kendini gösterir.

Çanakkale Boğazı'nın derinliği Boğaziçi’ne göre daha fazladır. Çanakkale Boğazı’nın ortalama derinliği 70-90m arasında değişir. Çanakkale Boğazı'nda da Boğaziçi’nde olduğu gibi tabanda gelişigüzel dizilmiş, elips şekilli çukurluklar vardır ve bu çukurlukların büyük eksenleri boğaz eksenine paralel durumdadır.

Marmara'dan Ege Denizi'ne kadar uzanan ve ortalama 50m derinlikte takip edilen kanal şeklindeki yapı, boğaz boyunca da gözlenmektedir. Çanakkale Boğazı’nın yüksek kıyılara sahip kesimlerinde, kıyıdan derinlere doğru iniş, yar şeklinde ve oldukça dik eğimlidir (com). Çanakkale Boğazı’nın dip yapısında yer yer, düzgün olmayan keskin kaya sırtları ve engebeler yer almaktadır.

Çanakkale Boğazı’nın Marmara Denizi girişinde, Zincirbozan sığlığı açıklarında, 60-70m derinliğe ulaşılır. Zincirbozan önlerinde kum bankları oluşmuştur ve bu sığ sahil kesimde derinlik 7m’ye kadar düşer. Ayrıca aynı sahil kesiminde Zincirbozan sığlığından güneye doğru inen Çardak ve Lapseki'ye kadar devam eden kıyı kesiminde kum bankı nedeniyle derinlik, Çardak açıklarında 3m’ye kadar düşmektedir. Gelibolu-Çardak arası derinlik 75m ye kadar ulaşmaktadır. Ege Denizi'ne doğru derinlik giderek artar. Sütlüce açıklarında 78m, Burhanlı önlerinde 94m, Uzun Burun açıklarında 90m, Nara Bumu önlerinde 102m ve 104m, Kilitbahir önlerinde 106m, İntepe-Kumkale arası 70-80m, Kumkale Burnu-Seddülbahir arasında 88m ve Ege Denizi çıkışında 50-60m derinliklere ulaşılmaktadır.

Devam edecek...

M.Levent ARTÜZ
Hidrobiyolog