Beykoz'da Bir Müze...

17 Ocak 2013, 17:33

Dünyada alanında tek olan müzede 10-15 bin yıl öncesinin toprak kandillerinden Osmanlı sobalarına yüzlerce araç gereç sergileniyor

İlk ısıtma-aydınlatma müzesi

Dünyada alanında tek olan müzede 10-15 bin yıl öncesinin toprak kandillerinden Osmanlı sobalarına yüzlerce araç gereç sergileniyor

İlkçağlardan bu yana kullanılan yüzlerce ısınma ve aydınlatma aracının sergilendiği dünyanın ilk ve tek ısınma-aydınlatma müzesi Beykoz'da açıldı. Buzul çağı kandillerinden, Osmanlı sobalarına, yumurta röntgen makinesinden, dünyanın ilk buğday ve ekmek makinesine kadar birbirinden özel parçalar geçmişin izlerini bugüne taşıyor.

BUZUL ÇAĞI KANDİLLERİ
Buzul çağı kandilleri olarak adlandırılan içleri çukur taş kandillerden, 10-15 bin yıl öncesine ait pişmiş toprak kandillere kadar çeşitli eserlerin sergilendiği müzede, demir ve camın bulunmasıyla meşale, şamdan ve fenerlere kadar birbirinden ilginç araç ve gereç bulunuyor. Ayrıca, Anadolu'da yaşamış uygarlıklara ait yüzlerce çeşit tuğla, buğdayı ekmeğe dönüştüren dünyanın ilk makinesi, çeşitli din ve inanışlara ait tılsım, büyü, nazarlık, su terazisi vb. araçlardan oluşan birçok nadide eser koleksiyonda yer alıyor.

65 YILDIR BİRİKTİRİYOR

Asıl mesleği inşaat mühendisliği olan "Yüzyıllar önce insanlar nasıl aydınlanıyordu?" merakıyla müze kurmaya karar veren Mehmet Yaldız, "Geçmişe ait eser toplamaya 12 yaşında başladım. 65 yıldır yurtiçinde ve yurtdışında gittiğim her yerden topladığım özel eserleri koleksiyonuma kattım, 18 yaşında bir müze kurmaya karar verdim" diyor. Müzede, ayrıca, dünyanın ilk müzik aletleri, gramofonu, en eski dikiş makinesi ve ilk matkaplardan örnekler de yer alıyor. Bugünkü röntgen cihazına ilham veren "yumurta röntgen makinesi" ise müzenin en ilginç parçası olarak göze çarpıyor.

Çağlar Boyu Aydınlatma, Isıtma ve Çeşitli Koleksiyonlar Müzesi

Elazığ’da eski bir Rum köyünün eteğinde geniş bir ova, ovanın tam ortasında da içi oyuk bazalt bir taş varmış. Köy halkı oyuğun, Hızır Peygamber’in atıyla bu taşın üzerinden geçmesi sonucu oluştuğunu, taşta atın ayak izinin kaldığını düşünürmüş. Derdi olan herkes bu taşa gider dilek dilermiş. Annesi taşın orada bir ışık, bir ateş gördüğünü söyleyince 12 yaşındaki Mehmet Yaldız’ın çocuk merakı büyümüş, soluğu taşın yanında almış. Hızır Peygamber’in ateş yakmak için kullandığı çırayı sakladığını düşünerek siyah taşın etrafındaki toprağı eşelemiş ve birkaç kırık çömlek ile sağlam bir taş daha bulmuş. Buluntuları alıp köyün ileri gelenlerinden birine gittiğinde, gösterdiği taşın, insanların aydınlanmak için kullandığı bir alet olduğu cevabını almış. Mehmet Yaldız, çocukluğunda başından geçen bu olayla birlikte insanoğlunun kullandığı aydınlatma araçlarına büyük ilgi duymaya başlamış ve yaşamı boyunca bulduğu tüm aydınlatma araçlarını toplamış. Koleksiyonunu sergilediği Çağlar Boyu Aydınlatma, Isıtma ve Çeşitli Koleksiyonlar Müzesi binbir türlü bürokratik engel aşılarak 1991 yılında ziyarete açılmış, Türkiye’nin Sadberk Hanım Müzesi’nden sonra ikinci özel müzesi.

Geniş bir salondan oluşan müze, akıl almaz bir koleksiyona sahip: birbirinden güzel ve eski kandiller, gaz lambaları, mum veya gazla çalışan el fenerleri, pürmüz ve ütüler, aralarında M.Ö. 1700’lerde firavun mezarlarında kullanılmış bir tane de bulunan bir sürü şamdan, kuzineler, ispirto ocakları, başta 13. yüzyıldan sonra kullanılmaya başlanan estetik bir çini soba olmak üzere envai çeşit soba…

Müze, asıl olarak aydınlatma ve onunla yakın ilişkili olan ısıtma kavramı üzerine, hatta, içindeki kocaman gaz lambasıyla hem aydınlatıp hem de ısıtan bir soba bu ilişkinin abartılı bir örneği; ancak bünyesinde belki de başka hiçbir koleksiyonda olmayan çok özel ve eski parçalar barındıran bu müzenin adında da özellikle belirtilmiş “çeşitli koleksiyonlar” kısmı, sergilenen her bir parçayı detaylı açıklayan genç müze çalışanı ve ziyaretçisiyle bizzat ilgilenen müze kurucusunun da katkısıyla ana başlıkları silikleştirebilecek kadar ilginç. Salonu çevreleyen duvarlar boyunca aydınlatma ve ısıtma araçları sergilenirken ortadaki camekan “ilk buluşlar”a ayrılmış. Bunların başında ekmek yapma sürecinin gösterildiği bir köşe geliyor. Önce üzerinde kaplumbağa kabuğuna benzeyen oval bir taş bulunan büyük bir kaya, sonra üzerinde silindirik bir taş bulunan başka bir kaya, en sonunda da bu iki evreden geçmiş buğdayı öğütecek iki kayanın üst üste durduğu döner sistem. Anadolu’da hala kullanılan bu sistemin yanında ise ilk defa 140 sene önce Amerika’da üretilmiş, ürünün boyutuna göre bulgur, irmik ya da un elde etmeye yarayan küçücük ahşap bir buğday öğütme makinesi duruyor. Müzenin kurucusu Mehmet Yaldız, buğdayın, yani insanın ekmek yapmaya başlamasının, ateş ve taşı delmeye yarayan günümüz matkabının atası olan alet edevatı bulmasından sonra medeniyetin gelişmesinde en önemli öğe olduğunu vurguluyor; çünkü ekmek olunca insanlar av peşinde koşmayı azaltabilmiş ve toplu yaşamın, yerleşmenin temelleri atılmış. Buğdaya dair köşenin yanında içinde bir yumurta duran bir düzenek dikkat çekiyor, amacı yumurtayı kırmadan çürük olup olmadığını, içinde civciv bulunup bulunmadığını anlamak. Düzeneğin üst kısmında duran yumurta alttan aydınlatılınca, hakkında hüküm verilebiliyor. Öyle ki röntgen cihazının bu düzenekten esinlenilerek yapıldığı düşünülüyor…

İlk buluşlar, göz kusurlarını saptamaya yarayan bir alet, ilk buhar makinesi, bir bobine bağlı birbirine dönük ucu sivri iki kömür çubuğun arasında bobinin yanındaki kol çevrilerek ortaya çıkan ışık huzmesiyle elektriğin elde edilişine dair basit bir sistem ile devam ediyor. Camekanın ortasında, ucunda mum olan bir demir çubuk ile ona bağlı, üzerinde küçük bir dünya olan yatay bir demir çubuktan oluşan düzenek göze çarpıyor. Mumun üzerinde bulunduğu çubuğa bağlı kolu çevirince Dünya hem kendi etrafında hem de Güneş’i simgeleyen mumun etrafında dönmeye başlıyor ve düzenek Galileo Galile’ye ne dedirtirlerse dedirtsinler Dünya’nın döndüğünü kanıtlıyor.

Eşine rastlamanın oldukça zor olduğu tuğla koleksiyonunun yanındaki vitrinde ise büyü, tılsım ve nazarlıklardan oluşan başka bir koleksiyon var. Farklı farklı yerlerden toplanmış, bildiğimiz muskadan çok daha büyük, gösterişli, göz alıcı kolyeler. Üstelik üstlerine asılmış açıklama notlarından içlerinde nasıl bir motif, dua olduğu görülebiliyor, cin kovma, kısmet bulma… gibi arzulardan hangisi üzerine oldukları öğreniliyor.

Müzenin son özel koleksiyonu terazilerden oluşuyor. Hayvan tartmaya yarayan ağır kantarlardan, zarif kuyumcu terazilerine, tahıl terazisinden su terazisine kadar vitrinde sergilenen birçok örnek arasında insanların tartıldığı eski bir terazi özellikle dikkat çekiyor; çünkü tartılan kişi, terazinin önüne eklenmiş aynadan kilosunu okuyabilsin diye terazinin kadranındaki sayılar ters.

Çeşitli koleksiyonlar sadece icatlarla sınırlı değil. Salonun arka duvarı Anadolu’dan toplanmış, her birinin üzerinde başka bir motif ya da yazı olan çeşit çeşit, renk renk tuğladan örülmüş.

Sadece müzede sergilenen ciddi derecede ilgi çekici parçalarla sınırlı kalmadı gördüklerimiz, müze sahibinin özel bir parçayı göstermek için kendi çalışma odasını birkaç ilgili ziyaretçisine açması üzerine üç boyutlu bir fotoğraf kutusuyla tanıştım. Aynen fotoğrafçının ayaklı bir kutuya siyah bir perdenin altından yaklaşıp elinde tuttuğu deklanşöre basarak fotoğrafı çektiği en eski makinelere benzeyen bir kutu. Gözlerinizi yaklaştırıp kutunun merceklerinden baktığınızda, bir fotoğrafın nasıl bu kadar gerçek gözüktüğüne hayret ettirecek 1914 yılından acı 1. Dünya Savaşı manzaraları görülüyor. Küçük atölyede etrafa bakıldığında belki de o eser zengini binanın içindeki en ilginç ve önemli objeyle karşılaşılıyor: kimsenin çözemediği, Mısır piramitlerinin en tepesindeki taşların oraya nasıl yerleştirildikleri sorusu üzerine müzenin sahibi, kurucusu, mesleği aslında zaten inşaat mühendisliği olan Mehmet Yaldız’ın geliştirdiği teoriye dair bir maket. Daha basına açıklanmadığından, yazabilmek için izin istediğimde “Size kısmetmiş.” cevabını alarak seviniyorum. Aslında sistem basit; ama çoğu basit çözümde olduğu gibi oluşum süreci sonuçla ters orantılıdır diye düşünüyorum, hele ki zihinlerde nedense “Uzaylıların işidir.” gibi kafa yormayı baltalayan bir bahane salınırken. Maket piramit, tepe kısmındaki küçük piramide kadar oluşturulmuş. Piramidin sol alt tarafından başlayıp tepe kısmından geçen, sağ altına kadar devam eden tahtadan bir ray var. Her iki tarafta da bu ray üzerinde seyredecek kapaksız kutulara benzeyen birer tane platform duruyor. Sol taraftaki aşağıda beklerken sağdaki tepeye yakın bir konuma sahip ve olduğu yere rayın sağından bir merdiven uzanıyor. Yaklaşık 2.5 ton olan taş soldaki platforma yükleniyor, ortalama 60’ar kilodan 60 civarında insan ise sağdaki platforma merdivenlerle ulaşıp biniyor. Ağır basan sağ platform sayesinde taş tepeye çıkartılıyor. Platformdan direk yere bırakılmak yerine, taş, beşiği andıran bir başka tahta yapının üzerine denk getiriliyor. Bir kürenin kesiti gibi olan bu aracın rahat çevrilebilmesi ve salınma kabiliyeti, bir ucunun rahatça kaldırılabilmesi sayesinde taş, tepede istenilen noktaya bırakılıyor.

Çağlar Boyu Aydınlatma, Isıtma ve Çeşitli Koleksiyonlar Müzesi zengin ve detaylı koleksiyonuyla oldukça şaşırtıcı ve kesinlikle görülmeye değer.

Nefis ve gür yeşiliyle Karadeniz ikliminin sezildiği Beykoz’un nispeten serin yollarına düşerseniz, Çavuşbaşı’ndaki bu dopdolu müzeye uğramadan geçmeyin.

R.Sinan AKBAŞAK

AYDINLATMA ARAÇLARI MÜZESİ TÜM FOTOĞRAFLARI İÇİN TIKLAYINIZ